«Ό,τι κάνω, γεννιέται απ’ τη συγκίνηση και σ' αυτήν απευθύνεται»

Η ιστορία μιας συγκλονιστικής ανακάλυψης παρουσιάστηκε το βράδυ της Τρίτης, στο πλαίσιο του Eye’s Walk Digital Festival 2019, σκορπίζοντας συγκίνηση στο μυστικό κήπο της Ιεράς Μονής των Καπουκίνων στην Άνω Σύρο.

Ο συγγραφέας, ιατρός και πρόεδρος της Επιτροπής για το Μουσείο του Νοσοκομείου «Σωτηρία», Φώτης Βλαστός διάβασε στο κοινό «Γράμματα των Αζήτητων Νεκρών της Σωτηρίας» -του νοσοκομείου των φυματικών της Αθήνας, τη δεκαετία του ’40- που αποτελούσαν την προσωπική επικοινωνία των έγκλειστων με τον έξω κόσμο.

Η επιστολογραφία των αρρώστων φυλάσσονταν μαζί με τα υπόλοιπα προσωπικά είδη τους στη βαλίτσα με την οποία περνούσαν τις πύλες του νοσοκομείου. Οι βαλίτσες αυτές αποθηκεύονταν πίσω από ένα τοίχο από πισσόχαρτο, στα μαγειρεία και στο πέρασμα των δεκαετιών ξεχάστηκαν. Ώσπου, μια μέρα του 2016, ανακαλύφθηκαν από τους υπαλλήλους του νοσοκομείου και πετάχτηκαν σε κάδους αναμένοντας το απορριμματοφόρο.

Οι βαλίτσες εντοπίστηκαν και ανοίχτηκαν αποκαλύπτοντας έναν πολύτιμο ανθρωπολογικό θησαυρό: έγγραφα, διαβατήρια, ταυτότητες, μικροαντικείμενα και, κυρίως, φυλαγμένα γράμματα άρχισαν να αφηγούνται με τον τρόπο τους τις ιστορίες των ξεχασμένων φθισικών, καθώς και το κλίμα μιας εποχής που ο εγκλεισμός και η συγκάλυψη προσπαθούσαν να απαλύνουν τις ανοιχτές πληγές μιας κοινωνίας χωρίς κοινωνική πρόνοια και αποτελεσματικά φάρμακα για την μολυσματική μάστιγα που την κατέτρωγε.

Σε συνέντευξή του στην «Κοινή Γνώμη», ο Φώτης Βλαστός αναφέρθηκε στην πρωτοβουλία του Eye’s Walk Digital Festival να παρουσιαστούν για πρώτη φορά στην Ελλάδα και μάλιστα στη Σύρο, χαρακτηριστικά παραδείγματα από τις βαλίτσες που δεν επέστρεψαν ποτέ στην αφετηρία τους.

Η παρουσία του κ. Βλαστού στην πρωτεύουσα των Κυκλάδων ήταν διπλή. «Αρχικά, μαζί με τον φίλο μου Θράσο Καμινάκη πραγματοποιήσαμε ένα σεμινάριο στο Πνευματικό Κέντρο Ερμούπολης πάνω στην επιστολογραφία και τον εγκλεισμό με αφορμή την ύπαρξη του Λαζαρέτου εδώ στη Σύρο και την έκδοση της διατριβής του με αυτό το θέμα. Οπότε βοηθήσαμε τους μαθητές μας να βιώσουν, γράφοντας τη συνθήκη εκείνη του 19^ου και έτσι να επισκεφτούν νοερά μια άλλη Σύρο, μια άλλη Ερμούπολη», ανέφερε χαρακτηριστικά.

Πώς βίωνε η κοινωνία την έννοια της αθεράπευτης νόσου

Η δεύτερη δραστηριότητά του μου ήταν η αφήγηση των «Γραμμάτων» στην ατμοσφαιρική αυλή της Μονής Καπουκίνων στην Άνω Σύρο. Θέμα της, ο ανθρωπολογικός θησαυρός που βρέθηκε στα σκουπίδια του Νοσοκομείου «Σωτηρία» πριν από λίγα χρόνια και ειδικότερα, οι βαλίτσες από τα μικροαντικείμενα των ανθρώπων που πέθαναν στη «Σωτηρία» την εποχή της μεγάλης φυματίωσης (1940-1960). Οι άνθρωποι αυτοί έμεναν αζήτητοι με αποτέλεσμα να θάβονται σε ομαδικούς τάφους στο νοσοκομείο μέσα στην πλήρη ανωνυμία και τα μικροπράγματά τους να στοιβάζονται κάπου στο νοσοκομείο, το οποίο δεν μπορούσε να τα καταστρέψει, περιμένοντας ίσως κάποιον συγγενή να τα αναζητήσει.

Σύμφωνα με τον κ. Βλαστό, οι βαλίτσες παρέμειναν ακέραιες για πολλές δεκαετίες, χάρη σε έναν τοίχο που ορθώθηκε μπροστά τους. Όταν ο τοίχος έπεσε το 2016, οι βαλίτσες κατέληξαν στα σκουπίδια και τελευταία στιγμή… σώθηκαν. «Μέσα σε αυτές, εκτός από τα μικροαντικείμενα (διαβατήρια, φωτογραφίες κλπ) υπήρχαν και πολλές επιστολές που λάμβαναν οι φθισικοί και είχαν σε μικρά δεματάκια. Αυτές ήταν στην ουσία η προσωπική τους επικοινωνία με τον έξω κόσμο. Και μας πληροφορούν για τη θεματολογία αυτής της επιστολογραφίας (τι συζητούσαν αυτοί οι άνθρωποι), για το πώς βίωνε η κοινωνία τότε την έννοια της αθεράπευτης νόσου και της ελπίδας που διαψεύδεται».

Βάσει της γραφής των κειμένων, εκτιμάται πως οι περισσότεροι προέρχονταν από λαϊκά στρώματα. «Έχουμε κείμενα γραμμένα με μία πρωτογενή ειλικρίνεια και είναι σαν να ακούμε τις αυθεντικές φωνές απλών ανθρώπων κυρίως της ελληνικής επαρχίας, οι οποίοι μιλάνε με τους αρρώστους τους, τους παρηγορούν, τους μαλώνουν, τους δίνουν ελπίδα, τους στέλνουν πορτοκάλια, τους υπόσχονται χρήματα και φτιάχνουν σιγά-σιγά έναν αφηγηματικό ιστό που μας επιτρέπει να φανταστούμε πώς ακριβώς ήταν η ζωή και η επικοινωνία την εποχή εκείνη, δεδομένου ότι τότε δεν υπήρχαν τηλέφωνα, άρα όλη η επικοινωνία περνούσε μέσα από την επιστολογογραφία».

Ένας θησαυρός σε αναμονή συντήρησης και ψηφιοποίησης

Οι επιστολές αυτές αποτελούν για το Νοσοκομείο «Σωτηρία» έναν μικρό θησαυρό, ο οποίος παραμένει για την ώρα αναξιοποίητος. «Αυτή τη στιγμή, δεν μπορούμε να τον εκμεταλλευτούμε γιατί χρειαζόμαστε πολύ χρήμα και χρόνο και εκπαιδευμένα συνεργεία που σιγά-σιγά θα καθαρίσουν, θα συντηρήσουν και θα ψηφιοποιήσουν αυτά τα πράγματα έτσι ώστε να τα αποδώσουμε μελλοντικά στη κοινωνία. Πιστεύουμε ότι η επικοινωνία περιέχει τόσα κειμήλια από μόνη της στα σπίτια του καθενός μας, που θα αναπτυχθεί μια τέτοια δυναμική που θα μπορέσουμε να ανασυστήσουμε με μεγάλη πιστότητα την εικόνα μιας κοινωνίας που χανόταν χωρίς ελπίδα κι ωστόσο ζούσε τη ζωή της, ήλπιζε, ερωτευόταν, σχεδίαζε το μέλλον και κάποια στιγμή έχανε την ευκαιρία της», εξήγησε ο κ. Βλαστός.

Τα γράμματα φυλάσσονται στις εγκαταστάσεις του Μουσείου της Σωτηρίας, το οποίο βρίσκεται υπό πλήρη κατασκευή μέσω προγράμματος ΕΣΠΑ. «Τώρα περιμένουμε την έκδοση κάποιων αδειών για να προχωρήσουν οι διαγωνισμοί και να αναλάβουν οι εργολάβοι την ανοικοδόμηση. Αυτή τη στιγμή, υπάρχει ένα αυτοσχέδιο μουσείο το οποίο εδώ και χρόνια προβάλλουμε και στο οποίο ξεναγούμε πολύ κόσμο και ιδιαιτέρως σχολεία. Στο νέο Μουσείο, όπου θα υπάρχει πολύ οπτικοακουστικό υλικό, θα μπορεί ο καθένας να κάνει τη δική του διαδρομή, να μελετήσει το φαινόμενο των επιδημιών, πώς οι κοινωνίες αντιμετώπιζαν κάθε φορά τις απειλές, να κάνει συγκρίσεις με το σήμερα, να μελετήσει τη λογοτεχνία της φυματίωσης, την όπερα, το ρεμπέτικο, να έχει πρόσβαση σε πάρα πολλούς χώρους που αγγίζουν τη νόσο, τη χρονιότητα και τον εγκλεισμό, έτσι ώστε όλη αυτή η μνήμη να μη χαθεί, να μην πεταχτεί στα σκουπίδια και ίσως να μας διδάξει και πράγματα για το αύριο».

Μία αισιόδοξη και ερωτική νότα

Αξίζει να σημειωθεί πως στο πλαίσιο της βραδιάς, διαβάστηκαν επίσης και ερωτικά γράμματα (ραβασάκια) τα οποία για έναν ολόκληρο μήνα, οι Συριανοί έγραφαν και έριχναν στα ειδικά γραμματοκιβώτια που είχαν τοποθετηθεί από το Eye’s Walk Digital σε διάφορα σημεία της Ερμούπολης.

«Η Φιλία Μηλιδάκη μου έβαλε ένα πολύ δύσκολο καθήκον. Δεν ήθελε να παρουσιάσω μέσα στο καλοκαίρι κάτι τόσο μελαγχολικό και με πίεσε για να του δώσω μία προοπτική πολύ πιο αισιόδοξη και ερωτική. Έτσι λοιπόν επέλεξα να αφηγηθώ μία ιστορία ερωτική που διαδραματίζεται στη Σωτηρία του ’45, με βάση τα τεκμήριά μας και στη συνέχεια πάντρεψα εκείνη την ερωτική ιστορία που βέβαια δεν είχε αίσιο τέλος, με τις επιστολές που γράφουν οι σημερινοί κάτοικοι αυτής της πόλης σε συνθήκες ακραίες. Τους ζητήθηκε να γράψουν ένα γράμμα ερωτικό που δεν θα επιδοθεί ποτέ σε κανέναν. Άρα λοιπόν τους απελευθέρωσαν από την αναμονή της ανταπόκρισης και τους επέτρεψαν να εκφραστούν όσο πιο ελεύθερα ένιωθαν και μάλιστα, μέσα στην πλήρη ανωνυμία αν ήθελαν. Οπότε, η ένταση και οι υψηλές θερμοκρασίες εκείνων των επιστολών ήρθαν και συνάντησαν την ένταση μιας σημερινής επιστολογραφίας, έστω φανταστικής και επινοημένης».

Καταλήγοντας, ο κ. Βλαστός ο οποίος κέρδισε από την πρώτη στιγμή την προσοχή και την αγάπη του κοινού, τόνισε πως αυτό που θα κρατήσει από τη συμμετοχή του στο Eye’s Walk Digital Festival 2019 είναι η συγκίνηση. «Ό,τι κάνω γεννιέται απ’ τη συγκίνηση και στη συγκίνηση απευθύνεται. Όταν λοιπόν αυτή λείψει από το παιχνίδι, εγώ νιώθω απλά ένας φορέας πληροφοριών που δεν έχει πετύχει το στόχο του. Απόψε πέρασα όμορφα γιατί είδα στα μάτια όλων αυτών των ανθρώπων μια ειλικρινή συγκίνηση και κυρίως μια έκπληξη γιατί ήρθαν με σκοπό να ακούσουν κάτι φιλολογικό, ιστορικό και βρέθηκαν μπροστά σε κάτι μπροστά πιο αιχμηρό και ανθρώπινο».