Σκάρος, η μεσαιωνική πρωτεύουσα της Σαντορίνης

Ένα βίντεο για το σπουδαίο κάστρο του Σκάρου στην Σαντορίνη που ερευνά και αποκαλύπτει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων σε συνεργασία με τον Δήμο Θήρας δημιουργήθηκε και παρουσιάστηκε στο Διεθνές Διαδικτυακό Σεμινάριο, στο πλαίσιο του προγράμματος «Mo.Na. – Monuments in Nature: A creative Co-existence».

Το έργο συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και Εθνικούς Πόρους των χωρών που συμμετέχουν ως εταίροι, μέσω του Προγράμματος Διακρατικής Συνεργασίας Interreg Balkan–Mediterranean, με συντονιστή το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων.

Όσον αφορά το Δήμο Θήρας, ο σκοπός του έργου είναι η ολοκληρωμένη διαχείριση του φυσικού και πολιτιστικού πλούτου της καλντέρας της Σαντορίνης, μοναδικού φυσικού μνημείου, που συγκεντρώνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των επισκεπτών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στο βίντεο που ετοίμασαν η εταιρία παραγωγής Cuervito και το Ψηφιακό Αρχείο Θήρας με την επιμέλεια του Νίκου Κορακάκη και του Λευτέρη Ζώρζου, ο Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων Δημήτρης Αθανασούλης μας ξεναγεί σε ένα από τα σπουδαιότερα Μεσαιωνικά μνημεία του Αιγαίου, τον Σκάρο.

Εξέχουσα θέση στο γραφικό τοπίο του νησιού

Ο Σκάρος αποτελεί την «πρωτεύουσα» της μεσαιωνικής Θήρας. Βρίσκεται σε έναν βράχο, ο οποίος δεσπόζει στην Καλντέρα, έχει στρατηγική σημασία και γι’ αυτό επελέγη το συγκεκριμένο σημείο για να χτιστεί το ενετικό κάστρο της Σαντορίνης.

Όπως περιγράφει ο κ. Αθανασούλης, σήμερα βλέπουμε τα ερείπια του Κάστρου που ήταν μια αρκετά μεγάλη πολιτεία. Αυτή καταστράφηκε από τους σεισμούς που προκλήθηκαν από το Ηφαίστειο κατά τον 17^ο αιώνα. Οι κάτοικοι σταδιακά το εγκατέλειψαν, αφήνοντας τα ερείπια των κατοικιών, τα οποία σιγά-σιγά άρχισαν στην πάροδο των ετών να εξαφανίζονται από τον βράχο, τόσο λόγω των κατολισθήσεων όσο και της φυσικής φθοράς.

Η θέση είναι εξαιρετικά σημαντική, γιατί από τις έρευνες φαίνεται ότι πριν από την ενετική κατοίκηση του χώρου, έχουμε και παλαιότερες κατοικήσεις, πιθανόν και βυζαντινές, αρχαίες, ακόμη και προϊστορικές. Επομένως, το Κάστρο συμβάλλει στην κατανόηση της ιστορίας της Σαντορίνης, η οποία μέχρι σήμερα ήταν άγνωστη και αναξιοποίητη λόγω της δυσκολίας πρόσβασης.

Στο πρόγραμμα «Mo.Na. – Monuments in Nature» εντάχθηκαν όλα τα μνημεία της Καλντέρας προκειμένου να αναδειχθεί η σημασία της όχι μόνο ως φυσικού τοπίου, αλλά και ως χώρου μοναδικής πολιτιστικής αξίας. Στην Καλντέρα συνδυάζεται το φυσικό περιβάλλον με ιδιαίτερα σημαντικά μνημεία όπως ο Σκάρος, η θέση της Θηρασίας απέναντι αλλά και στην ίδια τη Σαντορίνη ένα πλήθος μνημείων, (εκκλησίες, αρχαίες θέσεις).

«Κατά συνέπεια, δημιουργείται ένα δίκτυο, το κέντρο του οποίου είναι ο Σκάρος», υπογραμμίζει ο Προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων.

Η μεσαιωνική τοιχισμένη πόλη του Σκάρου απλωνόταν γύρω από έναν βράχο, ο οποίος βγαίνει μέσα από το μέτωπο της καλντέρας της Σαντορίνης. Μπορούμε να καταλάβουμε ποια ήταν η τοπογραφία αυτής της πόλης μετά τους καθαρισμούς, όπου αρχίζουν να φαίνονται τα ερείπια των κτιρίων, αλλά και μέσα από παλαιότερα σχέδια, όπως το σχέδιο του Τόμας Χόουπ όπου βλέπουμε όλη αυτή τη μεσαιωνική πόλη πριν την κατάρρευσή της.

«Τώρα μπορούμε να συνδυάσουμε αυτά τα σχέδια του 17^ου αιώνα με την κατάσταση που βρίσκουμε σήμερα».

Η δομή και η σημερινή κατάσταση του Κάστρου

Ο στενός λαιμός που συνέδεε το βράχο του Κάστρου με τη Σαντορίνη ήταν ένα πέρασμα που το ήλεγχε ένα τείχος, ένα μέτωπο άμυνας πίσω από το οποίο άρχισε να αναπτύσσεται η πόλη κατά την Ενετική περίοδο. Μπροστά από το τείχος, υπήρχε μια μικρή εκκλησία. Εσωτερικά υπάρχει ένας πυκνός ιστός από σπίτια και άλλα ερείπια και εκκλησίες. Σήμερα σώζονται μόνο οι υπόσκαφοι χώροι του και σε κάποιες περιπτώσεις οι θολωτοί ισόγειοι χώροι, ενώ έχουν καταρρεύσει όλες οι ψηλότερες ανοδομές. Στο κέντρο του οικισμού και ακριβώς κάτω από τον κεντρικό βράχο, υπήρχε ο καθεδρικός ναός (ντόμο) τον δεν μπορούμε καν να τον διακρίνουμε. Αντίστοιχη είναι η εικόνα και στην κορυφή του βράχου όπου υπήρχε η ακρόπολη της μεσαιωνικής πόλης. Σήμερα υπάρχουν τα λείψανα κάποιων υπόγειων δεξαμενών, όπως επίσης και κάποια θεμέλια που μας δείχνουν ότι το φρούριο δέσποζε πάνω από τη μεσαιωνική πόλη. Επιπλέον, διαπιστώνεται πως όλα τα σπίτια διέθεταν υπόγειους χώρους, στέρνες για να μαζεύουν το βρόχινο νερό. Αυτό που βλέπουμε να αναπτύσσεται κυρίως στην ανατολική πλευρά, είναι το κεντρικό σημείο του οικισμού. «Ωστόσο πρέπει να φανταστούμε ότι περιμετρικά υπήρχαν σπίτια, κυρίως στη νότια πλευρά, αλλά και στη δυτική. Εκεί μάλιστα εντοπίζουμε και τις φάσεις των παλαιότερων κατοικήσεων του βράχου τις οποίες τώρα με την αρχαιολογική έρευνα μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να αναζητήσουμε επιπλέον στοιχεία γιατί είναι εξίσου σημαντικές», καταλήγει ο κ. Αθανασούλης.

Αναδύθηκε από τη λήθη

Τον Ιανουάριο του 2021, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας Mo.Na (Monuments in Nature – Μνημεία στη Φύση), η Εφορεία Αρχαιοτήτων Κυκλάδων με την τεχνική υποστήριξη του Δήμου Θήρας, ξεκίνησε τις εργασίες στο ερειπωμένο κάστρο.

Αρχικά καθαρίστηκαν τα μονοπάτια, έγινε αποψίλωση και στη συνέχεια διεύρυνσή τους, προκειμένου να είναι πιο ασφαλή και προσβάσιμα για τους επισκέπτες. Παράλληλα, δρομολογήθηκαν ανασκαφικά έργα περιμετρικά της εκκλησίας της Παναγίας της Ξυπορτιανής, στην είσοδο του κάστρου. Στόχος είναι η αποκάλυψη της αίγλης του μνημείου και η αποκατάσταση της εξέχουσας θέσης που οφείλει να κατέχει στο γραφικό τοπίο του νησιού.