Καταθέσεις ψυχής… ιστορικής σημασίας

Η καθοριστική συμβολή της προφορικής μαρτυρίας στη δημιουργία μιας πολυπρισματικής ανάλυσης ενός θέματος, υπογραμμίστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου «Ντελλαγράτσια – Ποσειδωνία: Ακούγοντας τον τόπο μου» της Ρόζας Φρέρη.

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στον υπαίθριο χώρο της Έπαυλης Τσιροπινά υπό την αιγίδα του Δήμου Σύρου – Ερμούπολης, που χρηματοδότησε τα πρώτα 500 αντίτυπα της παρούσας έκδοσης.

Την εκδήλωση προλόγισε η εντεταλμένη δημοτική σύμβουλος σε θέματα Παιδείας, Ειρήνη Δράκου. Η ίδια αναφέρθηκε στη λεπτομερή και αξιόλογη εργασία της κ. Φρέρη, οποία με γλώσσα απλή και ουσιαστική περιγράφει πρόσωπα, πράγματα και γεγονότα με σεβασμό, έγνοια και κυρίως αγάπη προς όλα και όλους. «Κρατάει ίσες αποστάσεις για να παρουσιάσει ένα τμήμα του νησιού μας με τα καλά και τα δύσκολα της εποχής στην οποία αναφέρεται χωρίς να πέφτει σε συγκρίσεις». Δεδομένου ότι, η πρόταση για τη δημιουργία του βιβλίου προήλθε από τον πρώην Χωρικό Αντιδήμαρχο Ποσειδωνίας, Αλέξη Αθανασίου, η κ. Δράκου επεσήμανε πως η εν λόγω έκδοση αποδεικνύει περίτρανα πως μια δημοτική αρχή μπορεί να ξεκινήσει κάτι και μια άλλη να το συνεχίσει για το καλό του τόπου μας.

Το υλικό του βιβλίου και τα κύρια γνωρίσματά του

Πρώτη έλαβε το λόγο η κ. Μαρίζα Δαλεζίου, Ιστορικός Τέχνης και επιμελήτρια του βιβλίου «Ντελλαγράτσια – Ποσειδωνία: Ακούγοντας τον τόπο μου». Αναφερόμενη στην οργάνωση του ποικιλόμορφου υλικού που είχε στα χέρια της από τη συγγραφέα, εξήγησε ότι πυρήνα του βιβλίου αποτελούν οι μαρτυρίες που συγκέντρωνε η κ. Φρέρη από το 2000. Ωστόσο, οι περισσότερες συνεντεύξεις έγιναν τα τελευταία έξι χρόνια. Πρόκειται για 60 αφηγήσεις Ντελλαγκρατσιανών και παραθεριστών σε συνολικό αριθμό 70 συνεντεύξεων με ηλικιακό όριο των ομιλητών από 65 έως 98 ετών περίπου. Ο τρόπος συλλογής των συνεντεύξεων είναι μικτός. Είτε υπήρχε συγκεκριμένο ερωτηματολόγιο ανάλογα με το πρόσωπο –κοινές ερωτήσεις ή πιο εξειδικευμένες- είτε πάλι η συγγραφέας επέτρεπε στον πληροφορητή να αφηγηθεί τη δική του ιστορία, τις αναμνήσεις του όπως ο ίδιος ήθελε. Από αυτούς άλλοι ήτα χειμαρρώδεις στο διάλογο με τη συγγραφέα κι άλλοι λιγότεροι ομιλητικοί. Σύμφωνα με την κ. Δαλεζίου, πολλές φορές οι προφορικές μαρτυρίες ή αλλιώς οι καταθέσεις ψυχής είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικές, καθώς μπορούμε να αντλήσουμε από αυτές στοιχεία που δεν εντοπίζουμε στο αρχειακό υλικό. «Τα ήθη, τα έθιμα, τα λαϊκά δρώμενα εν γένει αναδεικνύουν την εικόνα ενός τόπου και την πολιτιστική του κληρονομιά. Οι μαρτυρίες, οι αφηγήσεις, με τις λεπτομέρειές τους έχουν μια ιδιαίτερη σημασία για την τοπική ιστορία, γιατί την ίδια στιγμή είναι και ερμηνευτικές. Βοηθούν στην κατανόηση της συμπεριφοράς κυρίως σε τοπικό επίπεδο», ανέφερε χαρακτηριστικά.

Δύο παράλληλες αφηγήσεις συγκρατούν και συγκροτούν τη δομή του βιβλίου. Από τη μία το κείμενο – «κορμός» της συγγραφέως και από την άλλη γύρω στις 30 επώνυμες μαρτυρίες ή άλλες που είτε έχουν ενσωματωθεί στο κείμενο της Ρόζας Φρέρη είτε λειτουργούν παράλληλα. Επίσης ειδήσεις από τον τοπικό τύπο της περιόδου, αρχειακό υλικό που είτε παραχωρήθηκε από τους ιδιοκτήτες των αρχοντικών είτε βρέθηκε και ερευνήθηκε στο Ιστορικό Αρχείο της Σύρου. Φωτογραφικό υλικό εποχής, γκραβούρες, χαρακτικά. Αυτά άλλοτε λειτουργούν ως «αποδεικτικά» στοιχεία και άλλοτε ως ανάσα στο κείμενο. «Επομένως, κύριο γνώρισμα του βιβλίου είναι η μαρτυρία που προσδιόρισε και βοήθησε την πορεία της δομής του βιβλίου», σημείωσε η κ. Δαλεζίου.

Το βιβλίο έχει τέσσερις ενότητες μαζί με τα παρατήματα. Η πρώτη είναι μια ιστορική επισκόπηση της Σύρου κυρίως τον 19^ο αιώνα (η γέννηση της Ερμούπολης και των οικισμών, η έξοδος των κατοίκων της Άνω Σύρου προς τη Συριανή ύπαιθρο και μετά το 1850 η αντίστοιχη έξοδος των Ερμουπολιτών με βασικά αίτια την επιδημία της χολέρας, αλλά και η τη διάνοιξη δρόμων που ένωναν την Ερμούπολη με τα μεσόγεια και τη δυτική ακτή).

Στις περισσότερες μαρτυρίες του βιβλίου υπάρχουν κάποια «κλειδιά» που έχουν σχέση με την παιδική ηλικία, τα παιχνίδια των παιδιών, τα μπάνια τους, τις διασκεδάσεις τη θρησκευτική ζωή, εκπαίδευση, με την κατοικία, το νερό, την κοινωνική διαστρωμάτωση. Αυτά καθόρισαν τις ενότητες, τα κεφάλια και τα υποκεφάλαια του βιβλίου.

Η δεύτερη και μεγαλύτερη ενότητα αναφέρεται στη ζωή (την κατοικία, τις ασχολίες των κατοίκων, τους παραθεριστές, τις μέρες γιορτής, τη θρησκευτική ζωή, τη εκπαίδευση. Η μικρότερη ενότητα είναι των πολέμων τα δεινά, καθώς σε κάθε σχεδόν μαρτυρία κυρίως ηλικιωμένων ατόμων, υπήρχε αναφορά στην Πείνα της κατοχής. Η τέταρτη ενότητα είναι αφιερωμένη στα αρχοντικά και τα διατηρητέα κτίρια.

Καταλήγοντας, η κ. Δαλεζίου εξέφρασε την άποψη πως μέσα από τις αναμνήσεις, τις εμπειρίες και όλα όσα καταγράφονται στο βιβλίο της κ. Φρέρη, δημιουργούνται και ερωτήματα για καινούριες έρευνες.  

«Η κ. Φρέρη ξεπέρασε τους επαγγελματίες ιστορικούς»

Συγχαρητήρια προς τη συγγραφέα για την αποτελεσματική χρήση της προφορικής μαρτυρίας στην έρευνά της απηύθυνε ο Ιστορικός και Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, Χρήστος Λούκος. Στην έναρξη της ομιλίας του, υπενθύμισε στο κοινό ότι με την υποστήριξη του Δήμου Σύρου – Ερμούπολης και ιδιαίτερα του κ. Αλέξη Αθανασίου, ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητών και υποψηφίων διδακτόρων του Πανεπιστημίου Κρήτης αλλά και άλλων πανεπιστημιακών ερευνητικών τμημάτων της χώρας ταξινόμησαν υπό την καθοδήγησή του σε καλοκαιρινές εξορμήσεις όλα τα διασωθέντα αρχεία των Κοινοτήτων της Σύρου: Ποσειδωνίας, Βάρης, Φοίνικας, Γαλησσά, Χρούσσων, Πάφου, Μάννα.

Στη συνέχεια, αναφέρθηκε στον τρόπο με τον οποίο θα εργαζόταν ένας ιστορικός, μελετώντας συστηματικά τα έγγραφα και τα κατάστιχα που περιείχε το αρχείο της Κοινότητας Ποσειδωνίας. Θα προσπαθούσε να εντοπίσει την εξέλιξη του πληθυσμού, κυρίως τον 20^ο αιώνα, θα αναζητούσε πληροφορίες για τις ασχολίες των κατοίκων, την οικονομική τους επιφάνεια, το μορφωτικό τους επίπεδο, τη θρησκευτικότητά τους, τις σχέσεις με τους δήμους του νησιού, την Άνω Σύρο και Ερμούπολη, το πώς οι κάτοικοι της Ποσειδωνίας ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της κεντρικής εξουσίας, είτε πρόκειται για τη φορολογία και τη στράτευση είτε για άλλους καταναγκασμούς. Και φυσικά θα αναζητούσε τις αλλαγές που επέφερε στη μικρή ενότητα, η εγκατάσταση των πλούσιων Ερμουπολιτών με τις πολυτελείς οικίες τους και την παρουσία τους κυρίως τους καλοκαιρινούς μήνες.

«Αυτά και άλλα πολλά θα του επέτρεπαν να σχηματίσει μια πιο συνολική εικόνα για τον κοινωνικό σχηματισμό που μελετούσε. Ωστόσο, όσο κι αν θα το ήθελε, δύσκολα θα μπορούσε να δώσει με το γραπτό υλικό που θα είχε στη διάθεσή του, τον παλμό αυτής της μικροκοινωνίας. Αυτό τον παλμό έρχεται να μας δώσει η κ. φρέρη με το πλούσιο βιβλίο της. Φυσικά ανέτρεξε και εκείνη σε γραπτές πηγές και βοηθήματα ωστόσο προσέφερε κάτι που αποφεύγουν οι «επαγγελματίες» ιστορικοί να χρησιμοποιήσουν, τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων της κοινότητας και την αμεσότητα με αυτό που μελετάμε. Έτσι, οι μαρτυρίες των γραπτών πηγών εμπλουτίζονται με νέες ψηφίδες. Εδώ ξετυλίγεται η καθημερινότητα των ανθρώπων, τα ποικίλα προβλήματα, οι χαρές και οι λύπες τους, οι αντιλήψεις τους για τα μικρά και τα μεγάλα», σημείωσε ο κ. Λούκος.

Τη μεγάλη υποχρέωση της τοπικής αυτοδιοίκησης να στηρίζει και να συμβάλει στην έκδοση τέτοιων έργων που καταγράφουν τον τόπο υπογράμμισε από την πλευρά του ο πρώην Δήμαρχος Ποσειδωνίας, Τζώρτζης Μακρυωνίτης. Μεταξύ άλλων, χαρακτήρισε πολύτιμη την πρωτογενή πληροφορία που αντλείται από συνεντεύξεις κυρίως σε ανθρώπους μεγάλης ηλικίας. «Μπορεί κάποιους από αυτούς να μη βρίσκονται πλέον στη ζωή, αλλά η μαρτυρία τους διασώθηκε».

Η συγγραφέας του βιβλίου, Ρόζα Φρέρη μίλησε συγκινημένη γι’ αυτό το όμορφο ταξίδι, μέσα από το οποίο γνώρισε καινούριους ανθρώπους, ακούγοντας και καταγράφοντας όμορφες αναμνήσεις, τον πόνο τους για εκείνα τα χρόνια, τις δύσκολες στιγμές που έζησαν, αλλά και την αγάπη που σύμπνοια που υπήρχε στο χωριό.

Στην παρουσίαση συμμετείχαν επίσης η ηθοποιός Νένα Μεντή και η Συριανή συγγραφέας Λουκρητία Δούναβη, οι οποίες διάβασαν μαρτυρίες μέσα από το βιβλίο. Την εκδήλωση έντυσαν μουσικά η Ελπίδα Γαδ και η Λένα Χατζηγρηγορίου.

Μεταξύ των παρευρισκομένων ήταν ο Καθολικός Επίσκοπος Σύρου Σεβ. π. Πέτρος Στεφάνου και η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού, Αλίκη Λεονταρίτη.