Είδη Ελευθερίας

"Είμαι ελεύθερος" σημαίνει μπορώ να κάνω ό.τι θέλω. Όσο περισσότερα μπορώ κι όσο λιγότερα θέλω, τόσο πιο ελεύθερος είμαι. Η ύπαρξή μας είναι τρισυπόστατη. Είναι: το αισθητό (υλικό, σωματικό) Εγώ αντιληπτό από τους αισθητήρες του έμβιου και άβιου κόσμου· το κοινωνικό Εγώ αντιληπτό από το έλλογο περιβάλλον του· και το νοητό (πνευματικό) Εγώ, άμεσα αντιληπτό μόνον από τον εαυτό του.

Το αισθητό Εγώ δεν είναι εντελώς ελεύθερο. Περιορίζεται από τους φυσικούς νόμους. Αν και απαράβατοι, μπορούν, ως ένα βαθμό, να αντιρροπηθούν χάρη στην ανάπτυξη της επιστήμης. Το κρύο αντισταθμίστηκε με τη φωτιά, η τριβή με τον τροχό, η βαρύτητα με αερόστατα, αεροπλάνα πυραύλους, η νόσος με την ιατρική κλπ. Χάρη στην ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, ζούμε σήμερα την πιο ευτυχισμένη περίοδο της ιστορίας, με παράταση του προσδόκιμου επιβίωσης, δραστική μείωση σε όλο τον πλανήτη των λιμών και λοιμών, του αναλφαβητισμού κλπ.

Η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών υλοποιείται χάρη στην τεχνολογία. Αυτή απαιτεί ολοένα μεγαλύτερη εξειδίκευση, δηλαδή καθένας μπορεί να κάνει καλύτερα από τους άλλους ένα έργο, αλλά, έξω από αυτό, άλλοι κάνουν καλύτερα από αυτόν τα έργα που αυτός έχει ανάγκη. Προκύπτει ολοένα μεγαλύτερη εξάρτηση καθενός από τους άλλους. Η ανάπτυξη των φυσικών επιστημών διεύρυνε την ελευθερία του αισθητού Εγώ, αλλά συρρίκνωσε την ελευθερία του κοινωνικού Εγώ. Οι φυσικές επιστήμες αναπτύχθηκαν υπερτροφικά συγκριτικά με τις κοινωνικές. Αποστολή των τελευταίων είναι να μελετούν τους κοινωνικούς νόμους. "Τεχνολογία" των κοινωνικών επιστημών είναι η πολιτική. Το πολίτευμα που οδηγεί στη μεγαλύτερη κοινωνική ελευθερία είναι εκείνο που αντικαθιστά τους περιορισμούς που θέτει καθένας σε καθέναν, με τους περιορισμούς που θέτει το απρόσωπο ολοκλήρωμα της βούλησης όλων, η κοινωνία, στον καθένα. Περιορίζομαι όχι από ό,τι θέλει ο οποιοσδήποτε γύρω μου, αλλά από ό,τι επιβάλλει ο νόμος. Καθώς αχώριστο στοιχείο με την πολιτική είναι η οικονομία, το πιο δίκαιο πολίτευμα στηρίζεται στην κοινοκτημοσύνη. Υποστηρίχτηκε από τον Πλάτωνα, εφαρμόσθηκε από τους πρώτους Χριστιανούς και εξακολουθεί να ισχύει σε μοναστήρια, δοκιμάσθηκε πολιτικά και τελικά κατέρρευσε στη Σοβιετική Ένωση, αλλά εξακολουθεί να επιβιώνει σε χώρες όπως η Κίνα, η Κούβα, η Βόρεια Κορέα. Είναι το καθεστώς με τη μικρότερη επιθετικότητα. Οι χώρες αυτές δεν διαθέτουν στρατό έξω από την επικράτειά τους. Η κοινωνία όμως λειτουργεί με απαγορεύσεις (νόμους). Η κοινωνική απαγόρευση, το ολοκλήρωμα των "θέλω" όλων των μελών της κοινωνίας, εσωτερικεύεται αποτελώντας το "πρέπει" του καθενός, που αντιτίθεται στο "θέλω" του νοητού Εγώ, περιορίζοντας την ελευθερία του.

Το "μπορώ" καθενός εξαρτάται βέβαια από την κληρονομική κατασκευή του, αλλά αυξάνεται με την παιδεία του. Η επιβολή ελεγχόμενων εμποδίων, "γυμνασμάτων", σωματικών και πνευματικών, αναγκάζει να αναπτυχθούν ικανότητες που τα υπερνικούν. Σωματικές είναι η ισχύς (ταχύτητα επί τη δύναμη). Οι πνευματικές αυξάνουν την απόδοση της φυσικής ισχύος που έχει στη διάθεσή του καθένας. Με την παιδεία του αυξάνεται το "μπορώ" καθενός στα πλαίσια των περιορισμών της φύσης και της κοινωνίας. Τι γίνεται όμως με το "θέλω" εκάστου;

Η βούληση του νοητού είναι (Αριστοτέλης) αφενός συνέπεια των γνώσεων, (προαίρεση), υποκείμενη στη δεσποτική εξουσία πάνω της του γνωστικού στοιχείου, και αφετέρου αυτόνομη (όρεξη). Οι ανάγκες μας διαρκώς αυξάνονται, μας κάνουν να δυσανασχετούμε συναισθηματικά, να διαμορφώνεται η δυσανασχέτηση σε βούληση, "θέλω να", αυτή οδηγεί σε σωματική πράξη που ικανοποιεί ευχάριστα τις ανάγκες, ακολουθεί η ανερέθιστη περίοδος ("θέλω να μη"), που μεταπίπτει βαθμιαία στη σχετική ανερέθιστη περίοδο ("δεν θέλω να"), για να καταλήξει τελικά με την πάροδο του χρόνου, στο "θέλω να". Στη φάση "θέλω να μη" κανένα ερέθισμα δεν μπορεί να διεγείρει την αντίστοιχη βούληση, ενώ στη φάση "δεν θέλω να" ένα ερέθισμα επισπεύδει τη φάση "θέλω να". Η ταλάντωση δεν σταματά με τίποτα. Ή ικανοποιείται ή οδηγεί στο θάνατο. Αν δεν φάω, δεν πιω κλπ πεθαίνω. Στην ενήλικη ζωή θα κάνω έρωτα οπωσδήποτε είτε με σύντροφο ή με αυτοϊκανοποίηση ή και απλά με ονείρωξη. Καθώς όμως μια φάση αυτής της ταλάντωσης υπόκειται σε δυνατότητα διέγερσης, μπορούν να τιθασευτούν οι φυσιολογικές ταλαντώσεις. Παράλληλα, υπάρχουν και τεχνητές ταλαντώσεις της βούλησης. Κάποιες ουσίες δρουν όπως οι ενδορφίνες, φυσιολογικές ορμόνες που μειώνουν τον πόνο. Ελαττώνοντας την αίσθηση του πόνου προξενούν ευφορία. Όμως, η παρουσία τους μειώνει την έκκριση των ενδορφινών. Αν τις στερηθεί όποιος τις έχει συνηθίσει, αισθάνεται πόνο, ακόμη και χωρίς σημαντικά ερεθίσματα. Έτσι δημιουργείται παθολογική ταλάντωση που ελέγχεται εξαιρετικά δύσκολα από το γνωστικό στοιχείο της νόησης. Σε παρόμοιο μηχανισμό στηρίζονται όλοι οι περιοδικοί εθισμοί, όπως για ποικίλες ουσίες, τον τζόγο κλπ. Πλήρης έλεγχος του "θέλω", σημαίνει ένα είδος ελευθερίας, τη μακαριότητα (νιρβάνα). Πρόβλημα των ανθρωπιστικών επιστημών είναι να ανακαλύψουν τους νόμους με τους οποίους μπορεί καλύτερα να αναπτυχθεί το "μπορώ" αφενός και ο έλεγχος των "θέλω" αφετέρου. Σκοπός είναι καλύτερη απόδοση των επιτευγμάτων των φυσικών επιστημών και διέξοδος στους δαιδαλώδεις διαδρόμους των κοινωνικών επιστημών.

Δεν είναι πια ουτοπία να φαντασθώ δραστική μελλοντική συρρίκνωση του κοινωνικού, επαγγελματικού, ωραρίου προς όφελος του νοητού. Πριν από ένα αιώνα οι εργαζόμενοι έπρεπε να δουλεύουν >14 ώρες το 24ωρο. Ήδη ο Μωυσής είχε βάλει κάποιο φρένο, να εργάζονται οι άνθρωποι 6 μέρες την εβδομάδα. Σήμερα στην Ευρώπη δουλεύομε κατά μέσον όρο 3,7-5,6 ώρες ημερησίως. (1363 ώρες ετησίως Γερμανία, ως 2035 ώρες Ελλάδα). Μπορώ να φαντασθώ με τον αυτοματισμό που αναπτύσσει η τεχνολογία, συρρίκνωση του ωραρίου εργασίας π.χ. στη 1 ώρα ημερησίως, ενώ η παραγωγικότητα θα μένει ίδια ή και μεγαλύτερη. Ο σκοπός της τεχνολογίας ορίζεται από τους άρχοντες. Και τι θα κάνει στο ελεύθερο ωράριό του ο εργαζόμενος; Απαντά ήδη ο Πλάτων (Νόμοι): Θα παίζει, θα πανηγυρίζει, θα τραγουδά, θα χορεύει! "Τὶς οὒν ὀρθότης; παίζοντὰ ἐστιν διαβιωτέον τινὰς δὴ παιδιάς, θύοντα καὶ ἂδοντα καὶ ὀρχούμενον". Είναι δυνατό; Μια ανώνυμη κοινωνική βούληση στα χέρια της τεχνολογίας μπορεί να ελέγχεται από ένα ελάχιστο αριθμό αρχόντων. Έσχατη υποδούλωση, αφού οι ελάχιστοι θα καθορίζουν το σκοπό της. Απεργία διαμαρτυρίας εργαζομένων, που δουλεύουν 1 ώρα, δεν θίγει τους εργοδότες. Οι ανισότητες που δημιουργεί η δραστηριότητα στο κοινωνικό ωράριο, εσωτερικεύεται επηρεάζοντας τη συμπεριφορά όλων και στο νοητό ωράριό τους. Ο πλούσιος μπορεί να πετυχαίνει το σκοπό του ευκολότερα από το φτωχό. Εναλλακτικά, το "θέλω" του συνόλου των πολιτών ελέγχει τους νόμους με βάση τη δημοκρατική αρχή: Στη δημοκρατία οι άρχοντες κληρώνονται, στην ολιγαρχία εκλέγονται (Αριστοτέλης). Ύψιστη ελευθερία.