Οξύμωρο

Ως οξύμωρο σχήμα χαρακτηρίζεται οποιαδήποτε έκφραση ή νόημα που αποδίδεται με λέξεις αντιφατικού νοήματος. Π.χ. "Σπεύδε βραδέως". Παρά τη λογική αντίφαση, το νόημα του σχήματος, του συνδυασμού, είναι ορθό. Συχνά η αντίφαση αίρεται, αν υπονοούνται διαφορετικό υποκείμενο ή διαφορετικές συνθήκες. Για παράδειγμα, αποδίδεται στο Σωκράτη το: "ἕν οἶδα, ὅτι οὐδὲν οἶδα". Αφού ξέρω ένα πράγμα, πώς δεν ξέρω κανένα; Όμως η νόησή μας έχει δύο επίπεδα. Το πρωτοβάθμιο, που υπάρχει και σε όλα τα, πολυκύτταρα τουλάχιστον, ζώα έρχεται σε άμεση επαφή με τον κοινόχρηστο αισθητό κόσμο διαμέσου αφενός των αισθήσεών μας που μεταφέρουν τα εξωτερικά ερεθίσματα σε υποκειμενικά αισθήματα και αφετέρου της νοητής βούλησής μας που μετατρέπεται σε αισθητή κίνηση ή έκκριση. Ο άνθρωπος όμως, μπορεί να σχηματίζει και δευτεροβάθμια εξαρτημένα αντανακλαστικά στη βάση όχι μόνο φυσικών αντανακλαστικών, όπως τα λοιπά θερμόαιμα ζώα, αλλά και στη βάση προσχηματισμένων πρωτοβάθμιων εξαρτημένων αντανακλαστικών. Έτσι, στον άνθρωπο υπάρχουν δύο επίπεδα νόησης, ένα πρωτοβάθμιο, όπως των ζώων και ένα δευτεροβάθμιο, μοναδικά ανθρώπινο. Η δευτεροβάθμια νόηση του Σωκράτη λοιπόν γνώριζε πως η πρωτοβάθμια δεν ξέρει τίποτε. Και παραπέρα, η δευτεροβάθμια νόηση μπορεί να είναι συνειδητή, κάτω από τον έλεγχο της παρούσας συνείδησης, ή ασυνείδητη, στηριζόμενη σε μια μνήμη που δεν είναι άμεσα ανακλητή, στη βάση νόμων που αποκάλυψε πρώτος ο S, Freud.

Η αντίφαση μπορεί να μη βρίσκεται σε διαφορετικό υποκείμενο, αλλά σε διαφορετικό επίπεδο. "Σπεύδε βραδέως" Το γοργόν και χάριν έχει". "Όποιος βιάζεται σκοντάφτει". "Η καλή δουλειά αργεί.!" Το "σπεύδε βραδέως" συνοψίζει τις αντιφάσεις που υπάρχουν στις άλλες τρεις ρήσεις. Επιτέλους, να τρέχω ή να πηγαίνω με το πάσο μου για να κάνω τη δουλειά μου; Δεν υπάρχει όμως πραγματική αντίφαση. Κάθε έργο έχει πολλά στάδια. Ξεκινά με μια νοητή φάση, ένα όραμα, που οργανώνεται σε σκοπό και σχεδιασμό μεθόδου, σε βούληση, που οδηγεί σε αισθητή φάση, πράξη. Μόλις πάρω μια εντολή είτε από άλλον είτε τη γέννησα μόνος μου, πρέπει να σπεύσω να αρχίσω να την οργανώνω νοητά. Από τη στιγμή που την έχω σχεδιάσει, πρέπει να πηγαίνω αργά, προσεκτικά, διότι στην πραγματικότητα κατά κανόνα αναφύονται τυχαία, απρόβλεπτα κωλύματα που δεν έχουν υπολογιστεί στο σχεδιασμό. Τα έργα έχουν κατά κανόνα μια προθεσμία που άλλοτε επιβάλλεται απέξω, φυσικά ή κοινωνικά, σαν τελεσίγραφο, κι άλλοτε από μέσα μας. Αν καθυστερήσουμε να αρχίσουμε να σχεδιάζουμε, θα μείνει ανεπαρκής χρόνος για την πραγματοποίηση της ιδέας και η βιαστική εκτέλεσή της προδιαθέτει σε λάθη. Όποιος βιάζεται σκοντάφτει. Σπεύδομε λοιπόν στο επιτελικό μέρος του έργου μας, για να προχωρούμε βραδέως και προσεκτικά στο εκτελεστικό. Η σπουδή στο επιτελικό μέρος δεν βλάπτει, διότι αν, λόγω αυτής λαθέψουμε, βρισκόμαστε ακόμη σε νοητό επίπεδο, χωρίς συνέπειες από τη φύση ή την κοινωνία και έχουμε όλο το χρόνο να διορθώσουμε το λάθος.

Κανένας δεν είναι αλάθητος (εκτός, πιστεύομε, από το Θεό). Ούτε και ο Πάπας. Το λέω εύκολα, αλλά είναι δύσκολο να το εφαρμόζω. Εγώ που τα γράφω όλα αυτά έχω κάνει αρκετές φορές λάθη στη ζωή μου, ακόμη και πρόσφατα στα 87 μου χρόνια. Δάσκαλε που δίδασκες και λόγο δεν εκράτεις. Μια συγγνώμη είναι το λιγότερο που μπορεί κανείς να ζητήσει, αν δεν μπορεί να αποκαταστήσει τις συνέπειες του λάθους του.

Φεύγω από την προσωπική οργάνωση και μεταφέρομαι στην κοινωνική. Δεν υπάρχει κανένας ηγέτης αλάθητος. Ακόμη και στην καλή περίπτωση που ο μονάρχης νοιάζεται για το συμφέρον του κοινού και όχι του εαυτού του, δεν είναι αλάθητος. Ιδανικό πολίτευμα θα ήταν εκείνο που έχει έναν ηγέτη με θεϊκές ικανότητες (Αριστοτέλης) και, αφού τέτοιος δεν υπάρχει, δεν είναι αυτό το ιδανικό πολίτευμα. Ακόμη και η τεχνητή νοημοσύνη ενέχει το συστηματικό σφάλμα του προγραμματιστή της. Οι άρχοντες (κυβερνήτες, βουλευτές, δικαστές) είναι οι μόνοι που επιτρέπεται να εφαρμόζουν νόμιμα βία, με απώτερο σκοπό να διατηρούν την ενότητα της κοινωνίας. Απαραίτητο είναι να σπεύδουν, χωρίς την παραμικρή καθυστέρηση, να σχεδιάζουν τι να κάνουν, αλλά να το εφαρμόζουν βραδέως, προσεκτικά. Οι εξοργιστικές μερικές φορές καθυστερήσεις των δικαστηρίων μας έχουν φθάσει στην παραγραφή της υπόθεσης, που αχρηστεύει τη δικαιοσύνη. Από τα τρία κύρια πολιτεύματα (μοναρχία, ολιγαρχία, δημοκρατία), η μοναρχία έχει τη δυνατότητα να σκέφτεται και να αποφασίζει άμεσα, ενώ η δημοκρατία είναι η βραδύτερη. Το καλύτερο σχήμα εξαρτάται, επομένως, από το πόσο άμεσα είναι τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινωνία. Κύρια προβλήματα είναι τα αμυντικά και τα οικονομικά. Κατεπείγοντα είναι εκείνα που υπάρχει παρούσα και άδικη απειλή κατά της πολιτείας, όπως ένας θερμός πόλεμος, από εξωτερική επίθεση ή και εμφύλιος, μια πτώχευση κλπ. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ενώ μια λανθασμένη απόφαση οδηγεί σε καταστροφή, το ίδιο καταστρεπτική είναι η αργοπορημένη "σωστή" απόφαση. Αντίθετα σε περιπτώσεις αντικειμενικής σταθερότητας, χωρίς παρούσα άδικη απειλή, η καθυστέρηση για να ληφθεί η πρέπουσα και όχι λαθεμένη απόφαση όχι μόνο δεν βλάπτει, αλλά αυξάνει τις πιθανότητες επιτυχίας. Κριτήριο είναι, όπως ανέφερα παραπάνω, η σύμπτωση με το συμφέρον του δήμου, των πολιτών. Τελικό αντικειμενικό κριτήριο είναι φυσικά ο χρόνος. Μια κακή ενέργειά μας πριν από μισό ή ένα αιώνα έχει βαριές συνέπειες ως τις μέρες μας (π.χ. μικρασιατική και Κυπριακή πολιτική μας). Δεν μπορούμε όμως να περιμένουμε το πλήρωμα του χρόνου, διότι τότε θα είναι αργά για να διορθώσουμε ό,τι λάθος κάναμε. Η πιο σωστή, με πιθανότητες, λύση είναι το δημοψήφισμα, με τον όρον ότι έχει προηγηθεί εκτεταμένη διαβούλευση μέσα και έξω από τη βουλή, μια βουλή που κατά προτίμηση, απηχεί με στατιστική αξιοπιστία τη μέση βούληση όλου του λαού, όπως αν έχει προκύψει με κλήρωση και όχι με εκλογή, οπότε το σύστημα είναι ολιγαρχικό (Αριστοτέλης). Με τους παραπάνω όρους η δημοκρατία είναι το μόνο πολίτευμα που προσφέρει αρμονία μεταξύ αρχόντων και πολιτών. Κάθε νόθευση της δημοκρατίας με ποικίλα εκλογικά τερτίπια οδηγεί αναγκαστικά στη διάσταση μεταξύ λαού και πολιτείας. Ο λαός τότε αντιμετωπίζει αδιάφορα ή εχθρικά το κράτος του που είναι αναγκασμένο να εφαρμόσει βία για να διατηρήσει την ενότητά του, αλλά η βία γεννά βία και το απευκταίο, η διάλυση της πολιτείας, ήδη έχει συντελεστεί.

Οι περίοδοι ειρήνης απαιτούν ικανή οικονομική και αμυντική θωράκιση, όχι εσπευσμένες αποφάσεις. Οι εσπευσμένες αποφάσεις, όπως είναι εκείνες που λαμβάνονται με μη δημοκρατικό τρόπο, ενώ δεν υπάρχει εύλογος χρονικός περιορισμός, οδηγούν σε μια άτακτη ευταξία, σχήμα οξύμωρο.